29 marca 2024

Więcborska arystokracja na przestrzeni wieków czyli Pałuki, Grzymalici, Pęperzyńscy, Zebrzydowscy, Potuliccy, Więcborscy, Smożewscy, Graczyńscy oraz jej zamki i dwory !!!

Pierwszymi arystokratycznymi właścicielami Więcborka byli członkowie rodu Pałuków i Grzymalitów, którzy posiadali w Więcborku swoje siedziby zamkowe. Na temat Pałuków wiadomo tyle, że mieli Oni swoją siedzibę zamkową na Wzgórzu Świętej Katarzyny w Więcborku. Był to zamek drewniany. Natomiast herb rodowy Grzymalitów jest od 930 lat herbem miasta Więcbork. Prawo umieszczenia rycerza w zbroi w herbie Grzymała otrzymał ówczesny właściciel Więcborka Przecław Grzymała, za obronę Płocka przed Jaćwingami w 1087r. Przywilej ten został mu nadany przez Księcia Władysława Hermana w 1087r.

Synem Przecława Grzymality był Mikołaj Grzymalita – kasztelan z Biechowa, dziedzic Więcborka i Potulic, siedziby rodu Grzymalitów. Synami Mikołaja Grzymality z małżeństwa z Kochną z Ostroroga był Pietrasz Grzymalita i Przecław Grzymalita. Starszy syn Pietrasz Grzymalita, wojewoda kaliski był założycielem linii, która w roku 1506 od nazwy swojej siedziby przybrała nazwisko Potulickich. Syn Pietrasza Grzymality – Domosław Grzymała w roku 1375 sprzedał swoją siedzibę zamkową w Więcborku rodzinie, która od nazwy miejscowości Pęperzyn nosiła nazwisko Pęperzyńskich ( także Pomperzyńskich). * Źródło – T. Bobowski, ks. J. Geppert – ”Krajna i Nakło” – Nakło 1926r.

W tym samym okresie powstał spór o koronę polską między węgierskim domem królewskim, a księciem Ziemowitem z Mazowsza. Dwie wielkie rodziny magnackie z Wielkopolski: Grzymalici i Nałęczowie opowiedzieli się po przeciwnych stronach. Z opisami tego zdarzenia spotykamy się m.in. w powieści J.I. Kraszewskiego pt. ”Semko”. Grzymalici stanęli w obozie Ludwika Węgierskiego, Marek Pęperzyński ówczesny właściciel Więcborka, wraz z rodem Nałęczów poparł Ziemowita. W 1383r. Grzymalici najechali ziemię Nałęczów i grody popierające księcia mazowieckiego. Wśród zniszczonych miast znalazł się Więcbork, rodzinne miasto Grzymalitów.

Pęperzyńscy odbudowali zniszczone miasto Więcbork. Pierwszy dokument potwierdzający istnienie Więcborka po tym okresie pochodzi z roku 1405. Jest to dokument kościelny z wizytacji odbudowanego po zniszczeniu kościoła. Warto wspomnieć że obecny kościół katolicki w Więcborku jest już czwartym wybudowanym w tym samym miejscu. Teren kościoła otacza prastary cmentarz parafialny, choć dziś już nie widać żadnego grobu.

W XV wieku rodzina Pęperzyńskich podzieliła się na dwie części. Pierwsza z nich pozostała przy swoim pierwotnym nazwisku, druga przybrała nazwisko Więcborscy od nazwy naszego miasta. Należeli oni do herbu ”Łodzi”- którego, kształt to złota barka bez masztu na czerwonym tle. W roku 1483 Włodko Więcborski sporządził dokument, na mocy którego, dzielili się miastem z Mikołajem Zebrzydowskim herbu Radwan, bratem swojej żony Elżbiety Więcborskiej. Istnieje też dokument o Więcborku z 1369r. w, którym Franciszek Piekosiński wymienia Bartosza Więcborskiego z Więcborka wojewodę wielkopolskiego, któremu Kazimierz Wielki nadał miasto Koźminek. – źródło ks. Frankidejski, op.cit., s. 14.

Więcbork wraz z jeziorem został podzielony na dwie części, Włodko otrzymał duże jezioro więcborskie, a Elżbieta mniejsze. W tym samym dokumencie mowa jest o więcborskim browarze i młynie wodnym pobudowanym na grobli łączącej tzw. Małe Jezioro Młyńskie z Dużą Wodą Więcborską. W XV wieku wymarła linia męska rodu Pęperzyńskich i Więcborskich. Miasto w całości przeszło w posiadanie książąt i hrabiów Zebrzydowskich, którzy posiadali w Więcborku swoją siedzibę zamkową. Rodzina Zebrzydowskich należała do domu Radwan. Herbem tego rodu była złota chorągiew kościelna z krzyżem, umieszczonym na czerwonym tle.

Zamek Zebrzydowskich z 1496r. został rozbudowany i odrestaurowany z plenipotencji Królowej Bony, której kapelanem był biskup krakowski rodem z Więcborka Książę Andrzej Zebrzydowski, który w latach 1558 -1560 przeniósł siedzibę biskupa krakowskiego z Wawelu do zamku w Więcborku. Królowa Bona wielokrotnie bywała w więcborskim zamku u Jej kapelana bp. Andrzeja Zebrzydowskiego.

Ostatnim właścicielem posiadłości więcborsko – sępoleńskiej rodu Zebrzydowskich był Kasper Zebrzydowski. Po jego śmierci w roku 1653 właścicielami Więcborka zostali Graczyńscy herbu Sas Pruski. Samson Graczyński, chorąży z Chełmna zmarł w 1667 roku i zakończył panowanie tego rodu na naszych ziemiach. Po nim Więcbork odziedziczyła rodzina Smożewskich herbu Starża – Topór Pod koniec XVII wieku dobra więcborskie przeszły w ręce Potulickich herbu Grzymała. Przodkowie ich już w XI wieku byli właścicielami miasta. Do 1734r. właścicielem Więcborka był hr. Józef Potulicki – wojewoda czarnkowski z żoną Marią Teresą z Tarlowów.

Po nim Więcbork odziedziczył Książę Aleksander Hilary Potulicki starosta Bożechowski (więcborski). Był on generałem polskim wojsk koronnych w Królestwie Polskim. Z jego fundacji powstał w latach 1772-78 więcborski kościół katolicki. W tym okresie rodzina książąt i hrabiów Potulickich przeszła z protestantyzmu na katolicyzm. Książę generał Aleksander Hilary Potulicki wybudował także nową siedzibę dla swojej rodziny wyprowadzając się z więcborskiego zamku. Nową siedzibą był nowy pałac wybudowany w modnym stylu na folwarku zwanym Ostrówkiem. Budynek ten w późniejszym czasie został przebudowany na szpital.

Książę generał Aleksander Hilary Potulicki zmarł 10 kwietnia 1780r. Po nim dobra więcborskie objął jego jedyny syn Hrabia Mikołaj Potulicki, który od cesarza Fryderyka Wielkiego otrzymał tytuł hrabiowski. Od tego też czasu w herbie Więcborka, przyjętym od Grzymalitów znajdują się trzy korony królewskie. W latach 1781-82 powstał spór między właścicielami Więcborka i Sypniewa o granicę między posiadłościami. Chodziło w nim o las dębowy, do którego przyznawały się obydwie miejscowości. Doszło wtedy nawet do starć zbrojnych między skłóconymi stronami.

W roku 1787 na Górze Świętej Katarzyny w Więcborku Michał Bonawentura Ignacy Potulicki wybudował kaplicę cmentarną pod wezwaniem św. Katarzyny, w miejscu popadającego w ruinę kościoła pod tym samym wezwaniem. Po jego śmierci 15 stycznia 1805 roku, aż do pełnoletności najstarszego syna Kacpra, majątkiem rodowym zarządzała wdowa po Michale Potulickim – Elżbieta Potulicka z domu Wodzicka. Kacper Potulicki był ostatnim właścicielem Więcborka. Czas zaborów nie sprzyjał rozwojowi rodu dlatego też powstawały zadłużenia w bankach Królestwa Niemieckiego. Spłacając je w 1821r. był zmuszony oddać dobra więcborskie wraz z miastem Pruskiemu Bankowi Głównemu.

Do dóbr więcborskich zaliczano także wsie: Pęperzyn założona w 1288r, Suchorączek założony w 1288r., Śmiłowo założone w 1405r., Witunia założona w 1444r., Zboże założone w 1453r., Zakrzewek założony w 1453r., Ostrówek założony w 1531r., Młynki założone w 1540r, oraz Sitno, Nowy Dwór i Wysokę. Tak więc pierwszymi i ostatnimi właścicielami Więcborka do 1920 roku, byli przedstawiciele rodu Grzymalitów, zwanych później Potulickimi. Toteż herb naszego miasta jak już wcześniej wspominałem, wzoruję się od 930 lat na herbie tych rodów.

W okresie międzywojennym znaczna część ziemi więcborskiej, lasów,  budynków i urzędów miejskich była własnością mego pradziadka Jana Bracka, który był współtwórcą II RP. Mienie to zostało zrabowane po 1947 r. przez komunistycznych złodziei z PRL z naruszeniem ówczesnego prawa i art. 99 obowiązującej Konstytucji Marcowej oraz przy sfałszowaniu w całym PRL referendum 3 razy Tak, na mocy którego władze PRL okradały miliony Polaków w całym kraju.  Już czas najwyższy by Rada Miejska Więcborka, przywróciła prastary herb Grzymała jako herb miasta Więcbork. Przypominam, że herb Grzymała był oficjalnym herbem miasta Więcbork zarówno w Królestwie Polskim oraz w Księstwie Warszawskim i II Rzeczypospolitej.

Tomasz Bracka

Najstarszy herb Więcborka z 1087r.
Najstarszy 930 letni herb Grzymała herbem Więcborka z 1087r.
Więcbork Dwór Książąt i Hrabiów Potulickich
Więcborski Pałac Książąt i Hrabiów Potulickich z Więcborka